دریاچه هامون
نام های دیگر : دریاچهٔ سیستان، دریاچهٔ زَرَنگ
دریاچه و تالاب بینالمللی هامون (نامهای قدیمی: دریاچهٔ سیستان، دریاچهٔ زَرَنگ)بخشی از پناهگاه حیات وحش هامون است این دریاچه، سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه مازندران و دریاچه ارومیه، هفتمین تالاب بینالمللی جهان و یکی از ذخیرهگاههای زیستکره در ایران است. دریاچه و تالاب هامون در منطقه سیستان و در استان سیستان و بلوچستان واقع شدهاند.
دریاچه هامون از سه دریاچه کوچک به نامهای هامون پوزک، هامون صابری و هامون هلمند (هیرمند) تشکیل شده است. این دریاچهها در زمان فراوانی آب به هم میپیوندند و دریاچهٔ مشترک هامون، میان افغانستان و ایران را تشکیل میدهند و از طریق شیله در ایران آب وارد شوره زار گودزره میگردد. رودخانهٔ هیرمند شریان اصلی ورود به هامون است و رودخانههای خاش رود، فراه، هاروت رود، شوررود، حسینآباد و نهبندان نیز به هامون میریزند. این دریاچه پس از معاهدات سیاسی مختلف بین ایران و افغانستان بخش وسیعی از این دریاچه که در ایران قرار داشته کاملاً خشک شده است. این روند خشکی تالاب هامون باعث نابودی بخش وسیعی از زیستمحیط شرق ایران نیز شده است.
وسعت دریاچهٔ هامون در زمان پرآبی ۵٬۶۶۰ کیلومتر مربع است که از این مقدار ۳٬۸۲۰ کیلومتر مربع متعلق به ایران و بقیه متعلق به افغانستان است. با این اوصاف، دریاچهٔ هامون وابسته به رودخانهٔ هیرمند است و این وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای همهٔ سامانه به وجود آورد.
تالاب هامون در چهارمین کنگرهٔ جهانی ذخیرهگاههای زیستکره که روزهای پایانی سال ۱۳۹۴ در لیما پایتخت پرو برگزار شد، توسط یونسکو بهعنوان ذخیرهگاه زیستکره ثبت شد و بدین ترتیب تعداد ذخیرهگاههای زیستکره در ایران به ۱۲ مورد افزایش یافت.
رودخانههای هیرمند به همراه خاشرود، فراه، هاروترود، شوررود، حسینآباد و نهبندان به دریاچه هامون میریزند. رود هیرمند، از رودهای پرآب فلات ایران، اصلیترین رود در حوضه آبریز دریاچه هامون است که از بلندیهای کوههای بابا در ۴۰ کیلومتری غرب کابل از رشته کوه هندوکش در افغانستان سرچشمه میگیرد و پس از مسافت ۱۱۰۰ کیلومتر وارد دریاچه هامون میشود.
چالش ها و تهدیدها:
وابستگی کامل دریاچه به رود هیرمند و کاهش ورودی آب از افغانستان
اجرای ناقص یا عدم رعایت قرارداد حقابه ایران از هیرمند (۱۳۵۱)
ساخت سدها و پمپهای متعدد در مسیر رودخانه در خاک افغانستان
خشکسالیهای پیاپی و کاهش شدید بارش در منطقه سیستان
برداشت بیرویه آب برای کشاورزی و انتقال آب به مناطق دیگر (مانند چاهنیمهها و زاهدان)
نبود مدیریت جامع و همکاری پایدار بین دو کشور ایران و افغانستان
کاهش شدید سطح آب و تبدیل بخشهای گستردهای از تالاب به بیابان و شورهزار
نابودی زیستگاههای طبیعی و از بین رفتن تنوع زیستی منطقه
انقراض گونههای بومی مانند گاو سیستانی و پرندگان تالابی
مهاجرت گسترده مردم سیستان به سایر مناطق کشور
افزایش بیکاری، فقر و ناامنیهای اجتماعی و اقتصادی
طوفانهای گرد و غبار ناشی از خشکی بستر تالاب
نابودی صنایع دستی و معیشت سنتی مردم منطقه
تهدید موقعیت بینالمللی تالاب بهعنوان «ذخیرهگاه زیستکره یونسکو»
وسعت دریاچهٔ هامون در زمان پرآبی ۵٬۶۶۰ کیلومتر مربع است که از این مقدار ۳٬۸۲۰ کیلومتر مربع متعلق به ایران و بقیه متعلق به افغانستان است. با این اوصاف، دریاچهٔ هامون وابسته به رودخانهٔ هیرمند است و این وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای همهٔ سامانه به وجود آورد.
تالاب هامون در چهارمین کنگرهٔ جهانی ذخیرهگاههای زیستکره که روزهای پایانی سال ۱۳۹۴ در لیما پایتخت پرو برگزار شد، توسط یونسکو بهعنوان ذخیرهگاه زیستکره ثبت شد و بدین ترتیب تعداد ذخیرهگاههای زیستکره در ایران به ۱۲ مورد افزایش یافت.
رودخانههای هیرمند به همراه خاشرود، فراه، هاروترود، شوررود، حسینآباد و نهبندان به دریاچه هامون میریزند. رود هیرمند، از رودهای پرآب فلات ایران، اصلیترین رود در حوضه آبریز دریاچه هامون است که از بلندیهای کوههای بابا در ۴۰ کیلومتری غرب کابل از رشته کوه هندوکش در افغانستان سرچشمه میگیرد و پس از مسافت ۱۱۰۰ کیلومتر وارد دریاچه هامون میشود.
چالش ها و تهدیدها:
وابستگی کامل دریاچه به رود هیرمند و کاهش ورودی آب از افغانستان
اجرای ناقص یا عدم رعایت قرارداد حقابه ایران از هیرمند (۱۳۵۱)
ساخت سدها و پمپهای متعدد در مسیر رودخانه در خاک افغانستان
خشکسالیهای پیاپی و کاهش شدید بارش در منطقه سیستان
برداشت بیرویه آب برای کشاورزی و انتقال آب به مناطق دیگر (مانند چاهنیمهها و زاهدان)
نبود مدیریت جامع و همکاری پایدار بین دو کشور ایران و افغانستان
کاهش شدید سطح آب و تبدیل بخشهای گستردهای از تالاب به بیابان و شورهزار
نابودی زیستگاههای طبیعی و از بین رفتن تنوع زیستی منطقه
انقراض گونههای بومی مانند گاو سیستانی و پرندگان تالابی
مهاجرت گسترده مردم سیستان به سایر مناطق کشور
افزایش بیکاری، فقر و ناامنیهای اجتماعی و اقتصادی
طوفانهای گرد و غبار ناشی از خشکی بستر تالاب
نابودی صنایع دستی و معیشت سنتی مردم منطقه
تهدید موقعیت بینالمللی تالاب بهعنوان «ذخیرهگاه زیستکره یونسکو»