محمدرضا حکیمی (علّامه، فیلسوف عدالت، مرزبان توحید)
اطلاعات شناسنامه ای
تاریخ تولد: ۱۳۱۴/۰۱/۱۴
تاریخ وفات: ۱۴۰۰/۰۵/۳۱
محل وفات: تهران، ایران
محل دفن: حرم مطهر رضوی، مشهد مقدس، ایران
دلیل شهرت
دانشمند/عالم
فقیه و مجتهد شیعه، فیلسوف، متفکر و نویسندهعلت وفات
بیماری
ویروس کرونا،کووید19، ایست قلبیتوضیحات و جزئیات بیشتر
محمّدرضا حکیمی فرزند حاج عبدالوهاب در سال ۱۳۱۴ در مشهد مقدس زاده شد. پس از گذراندن دوران دبستان، به حوزه علمیه «نوّاب» وارد شد و در میان همدرسانِ خویش، خوش درخشید. به زودی در بسیاری از شاخههای علوم حوزوی و معارف دینی، «مرجع تحقیقِ» طلّاب جوان و کثیری از دانشجویان و جوانان در بیرون از حوزه گردید. از محضر عالمانی عامل همچون ادیب نیشابوری، آیتالله حاج سید محمّدهادی میلانی، شیخ هاشم و شیخ مجتبی قزوینی، حاج میرزا احمد مدرّس، شیخ غلامحسین محامی بادکوبهای و... کسب علم کرد و با بزرگانی همچون علّامه امینی، سید ابوالحسن حافظیان، شیخ علی اکبر الهیان و ... مأنوس شد.
شیخ آقابزرگ تهرانی، در سال ۱۳۸۰ قمری ـ هنگامی که حکیمی جوان، حدود ۲۳ سال داشت به ایشان اجازه روایت و نقل حدیث داد و این، افتخاری بس سترگ است. فرزانه خراسان، سالها در انجمنهای ادبی «فردوسی» و «قهرمان»، حضور یافت و با اکابر فرهنگ و ادب، یار گشت. در «مرگآباد تحجّر و مقدّسمآبی»، «سرود جهش ها» را آفرید و در پهنههای شبگونِ بیداد، «آوای روزها» را پدید آورد.
نثر او بیتردید، از نمونههای فاخر نثر فارسی معاصر است و اشعار او نیز بسیار استوار بود. ادیب نیشابوری، حکیمی ۱۹ ساله را «متنبّی جوان» لقب داد و استاد فروزانفر، او را در سراسر دانشگاههای ایران، بیهمال معرّفی کرد. مهدی اخوان ثالث در مجموعه «ارغنون» ـ نخستین اثر منتشر شدهی خویش ـ شعری را به سربدارِ امروزِ خراسان»، محمّدرضا حكیمی، تقدیم كرد و «مهرداد اوستا» در قصیده «سلام به خراسان»، او را چنین ستود:
در گلشن كلام «حكیمی»
بین آیــات رشـكِ حکمـت یـونـان را
پیوسته در آثار خویش از شاعران متعهّد شیعه همچون كمیت بن زید اسدی، دعبل بن علی خزاعی، ابوفراس حمدانی، سید حمیری و... تجلیل كرده و یاد نامآوران شعر پارسی را كه در آفاق حماسه و اقدام، ارزشبانی كردهاند، گرامی داشته است. استاد حكیمی با شاعران بزرگی همچون مرحوم عماد خراسانی، مرحوم جلالالدّین همایی، مرحوم شهریار، پروفسور حسابی، آیتالله طالقانی، شهید دكتر بهشتی، آیتالله شهید مطهّری، علّامه محمّدتقی جعفری، استاد محمّدتقی شریعتی و ... نیز دوستی و معاشرت داشت. مراسلات استاد با مفاخری نظیر علّامه امینی، دكتر احمد مهدوی دامغانی و... خواندنی است.
تعلیقات استاد بر كتابهایی نظیر «اسلام در ایران» اثر «پطروشفسكی»، «تاریخ فلسفه در جهان اسلامی» تألیف «حنّاالفاخوری» و «خلیلالجُرّ»، «سیری در اندیشه سیاسی عرب» تألیف «دكتر حمید عنایت» و...، نشاندهنده جایگاه ایشان در شناخت تاریخ، فلسفه و اصول نقّادی است.
استاد حکیمی وصی دکتر علی شریعتی است برای بررسی و اصلاح آثارش و مرحوم علی شریعتی كه وصیت خویش را چنین میآغازد: «برادرم؛ مرد آگاهی و ایمان، اخلاص و تقوا، آزادی و ادب، دانش و دین، محمدرضا حكیمی.»
نگارش دایرهالمعارف حدیثی «الحیاة»، از جمله آثار ارزشمند استاد است. از این اثرِ پُر ارج كه استاد با همكاری برادران خویش، شیخ محمّد و شیخ علی حكیمی نگاشته، تاكنون هشت مجلّد به چاپ رسیده است. دوره كامل الحیاة، چهارده جلد خواهد شد. اخلاص حكیمی در دفاع از مكتب اهلبیت(ع) و حقوق محرومان و مستضعفان جامعه، به حدّی بوده كه تا كنون هیچ جایزهای را از هیچ ارگانی نپذیرفته و به برگزاری هیچ آیینی در تجلیل از او و آثارش، رضایت نداده است. واژهواژه آثار او، بوی حماسه و خون میدهد؛ حماسهی آزادی و برابری، راستی و فرزانگی، توحید و یگانگی، عدالت و جاودانگی.
آثار استاد را میتوان در پنج دسته، طبقهبندی كرد. آثاری كه در معرّفی و شناساندنِ مكتب تفكیك نگاشته شدهاند همچون «مقام عقل»، «اجتهاد و تقلید در فلسفه»، «معاد جسمانی در حكمت متعالیه»، «الهیات الهی و الهیات بشری»، «مكتب تفكیك» و... ؛ آثاری كه در زمینه روایات اهل بیت(ع) و ترجمه و تبویب احادیث تألیف شده است از جمله دایرهالمعارف «الحیاه»، و به نوعی «گزارش»، «انذار» و... ؛ آثاری كه شناساننده اسلام نجاتبخش و آموزنده دستورات فردی و اجتماعی این آیین آسمانیاند همچون «كلام جاودانه»، «خورشید مغرب»، «امام در عینیت جامعه»، «مرام جاودانه»، «جامعهسازی قرآنی»، «پیام جاودانه»، «ادبیات و تعهّد در اسلام» و... .
علاوه بر اینها، آثاری كه در تجلیل از زحمات و مجاهدات مفاخر اسلام نوشته شده و تصویرگر چهره روشنیبخشِ این رادمردان است چونان «سپیدهباوران»، «بیدارگران اقالیم قبله»، «حماسه غدیر»، «شیخ آقابزرگ»، «میرحامدحسین»، «شرفالدّین» و... ؛ آثاری كه مجموعهای از مقالات استاد را در بر میگیرند نظیر «عقل سرخ»، «آنجا كه خورشید میوزد»، «نان و كتاب»، «عاشورا و غزّه» و... ؛ بر آثار فوق، باید اشعار فارسی و عربی استاد را نیز افزود.
پیام و مرام عاشورا در صفحهصفحه آثار زنده یاد حکیمی، پیداست؛ امّا تحلیل استاد را از این حماسه شگرف تاریخ، در دو اثر زیر بیشتر میتوان یافت: «قیام جاودانه» و «عاشورا؛ مظلومیتی مضاعف.»
خانواده محمدرضا حکیمی در پی درگذشت او در بیانیهای اعلام کردند: «انا لله و انا الیه راجعون.یا ایتها النفس المطمئنه! ارجعی الی ربک راضیه مرضیه، فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی. مرزبان توحید و فیلسوف عدالت، حامی محرومان و مستضعفان، استاد علامه محمّدرضا حکیمی، به ملکوت اعلی پیوست. فرزانهای که علوی زیست و پس از عمری پُربرکت و تألیف بیش از یکصد کتاب و مقاله در مرزبانی از ارزشهای توحیدی و انسانی به لقاءالله شتافت. این ضایعه جانگداز را به حضور نورانی حضرت ولی عصر (عج) و دلسوختگان عدالت و انسانیت در سراسر گیتی تسلیت میگوییم. روح بلندش با سیّد آزادگان جهان، حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام محشور باد.»
شیخ آقابزرگ تهرانی، در سال ۱۳۸۰ قمری ـ هنگامی که حکیمی جوان، حدود ۲۳ سال داشت به ایشان اجازه روایت و نقل حدیث داد و این، افتخاری بس سترگ است. فرزانه خراسان، سالها در انجمنهای ادبی «فردوسی» و «قهرمان»، حضور یافت و با اکابر فرهنگ و ادب، یار گشت. در «مرگآباد تحجّر و مقدّسمآبی»، «سرود جهش ها» را آفرید و در پهنههای شبگونِ بیداد، «آوای روزها» را پدید آورد.
نثر او بیتردید، از نمونههای فاخر نثر فارسی معاصر است و اشعار او نیز بسیار استوار بود. ادیب نیشابوری، حکیمی ۱۹ ساله را «متنبّی جوان» لقب داد و استاد فروزانفر، او را در سراسر دانشگاههای ایران، بیهمال معرّفی کرد. مهدی اخوان ثالث در مجموعه «ارغنون» ـ نخستین اثر منتشر شدهی خویش ـ شعری را به سربدارِ امروزِ خراسان»، محمّدرضا حكیمی، تقدیم كرد و «مهرداد اوستا» در قصیده «سلام به خراسان»، او را چنین ستود:
در گلشن كلام «حكیمی»
بین آیــات رشـكِ حکمـت یـونـان را
پیوسته در آثار خویش از شاعران متعهّد شیعه همچون كمیت بن زید اسدی، دعبل بن علی خزاعی، ابوفراس حمدانی، سید حمیری و... تجلیل كرده و یاد نامآوران شعر پارسی را كه در آفاق حماسه و اقدام، ارزشبانی كردهاند، گرامی داشته است. استاد حكیمی با شاعران بزرگی همچون مرحوم عماد خراسانی، مرحوم جلالالدّین همایی، مرحوم شهریار، پروفسور حسابی، آیتالله طالقانی، شهید دكتر بهشتی، آیتالله شهید مطهّری، علّامه محمّدتقی جعفری، استاد محمّدتقی شریعتی و ... نیز دوستی و معاشرت داشت. مراسلات استاد با مفاخری نظیر علّامه امینی، دكتر احمد مهدوی دامغانی و... خواندنی است.
تعلیقات استاد بر كتابهایی نظیر «اسلام در ایران» اثر «پطروشفسكی»، «تاریخ فلسفه در جهان اسلامی» تألیف «حنّاالفاخوری» و «خلیلالجُرّ»، «سیری در اندیشه سیاسی عرب» تألیف «دكتر حمید عنایت» و...، نشاندهنده جایگاه ایشان در شناخت تاریخ، فلسفه و اصول نقّادی است.
استاد حکیمی وصی دکتر علی شریعتی است برای بررسی و اصلاح آثارش و مرحوم علی شریعتی كه وصیت خویش را چنین میآغازد: «برادرم؛ مرد آگاهی و ایمان، اخلاص و تقوا، آزادی و ادب، دانش و دین، محمدرضا حكیمی.»
نگارش دایرهالمعارف حدیثی «الحیاة»، از جمله آثار ارزشمند استاد است. از این اثرِ پُر ارج كه استاد با همكاری برادران خویش، شیخ محمّد و شیخ علی حكیمی نگاشته، تاكنون هشت مجلّد به چاپ رسیده است. دوره كامل الحیاة، چهارده جلد خواهد شد. اخلاص حكیمی در دفاع از مكتب اهلبیت(ع) و حقوق محرومان و مستضعفان جامعه، به حدّی بوده كه تا كنون هیچ جایزهای را از هیچ ارگانی نپذیرفته و به برگزاری هیچ آیینی در تجلیل از او و آثارش، رضایت نداده است. واژهواژه آثار او، بوی حماسه و خون میدهد؛ حماسهی آزادی و برابری، راستی و فرزانگی، توحید و یگانگی، عدالت و جاودانگی.
آثار استاد را میتوان در پنج دسته، طبقهبندی كرد. آثاری كه در معرّفی و شناساندنِ مكتب تفكیك نگاشته شدهاند همچون «مقام عقل»، «اجتهاد و تقلید در فلسفه»، «معاد جسمانی در حكمت متعالیه»، «الهیات الهی و الهیات بشری»، «مكتب تفكیك» و... ؛ آثاری كه در زمینه روایات اهل بیت(ع) و ترجمه و تبویب احادیث تألیف شده است از جمله دایرهالمعارف «الحیاه»، و به نوعی «گزارش»، «انذار» و... ؛ آثاری كه شناساننده اسلام نجاتبخش و آموزنده دستورات فردی و اجتماعی این آیین آسمانیاند همچون «كلام جاودانه»، «خورشید مغرب»، «امام در عینیت جامعه»، «مرام جاودانه»، «جامعهسازی قرآنی»، «پیام جاودانه»، «ادبیات و تعهّد در اسلام» و... .
علاوه بر اینها، آثاری كه در تجلیل از زحمات و مجاهدات مفاخر اسلام نوشته شده و تصویرگر چهره روشنیبخشِ این رادمردان است چونان «سپیدهباوران»، «بیدارگران اقالیم قبله»، «حماسه غدیر»، «شیخ آقابزرگ»، «میرحامدحسین»، «شرفالدّین» و... ؛ آثاری كه مجموعهای از مقالات استاد را در بر میگیرند نظیر «عقل سرخ»، «آنجا كه خورشید میوزد»، «نان و كتاب»، «عاشورا و غزّه» و... ؛ بر آثار فوق، باید اشعار فارسی و عربی استاد را نیز افزود.
پیام و مرام عاشورا در صفحهصفحه آثار زنده یاد حکیمی، پیداست؛ امّا تحلیل استاد را از این حماسه شگرف تاریخ، در دو اثر زیر بیشتر میتوان یافت: «قیام جاودانه» و «عاشورا؛ مظلومیتی مضاعف.»
خانواده محمدرضا حکیمی در پی درگذشت او در بیانیهای اعلام کردند: «انا لله و انا الیه راجعون.یا ایتها النفس المطمئنه! ارجعی الی ربک راضیه مرضیه، فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی. مرزبان توحید و فیلسوف عدالت، حامی محرومان و مستضعفان، استاد علامه محمّدرضا حکیمی، به ملکوت اعلی پیوست. فرزانهای که علوی زیست و پس از عمری پُربرکت و تألیف بیش از یکصد کتاب و مقاله در مرزبانی از ارزشهای توحیدی و انسانی به لقاءالله شتافت. این ضایعه جانگداز را به حضور نورانی حضرت ولی عصر (عج) و دلسوختگان عدالت و انسانیت در سراسر گیتی تسلیت میگوییم. روح بلندش با سیّد آزادگان جهان، حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام محشور باد.»
نقل قول ها و پیام های مرتبط
بسم الله الرّحمن الرّحیم
با تأسف و تأثر خبر درگذشت عالم و متفکّر برجسته جناب آقای محمدرضا حکیمی قدّساللهنفسه را دریافت کردم. ایشان دانشمندی جامع، و ادیبی چیرهدست، و اندیشهورزی نوآور، و اسلامشناسی عدالتخواه بودند. ایشان عمر را فارغ از آرایهها و پیرایههای مادی، در خدمت معارف والای قرآن و سنّت گذرانده و آثاری ارزشمند از خود به جا نهادند. بهرهگیری از محضر پر فیض و نفس گرمِ استادان معرفت و معنویت در مشهد مقدس، ذخیرهئی از توکل و تعبّد و غنای نفس در دل و جان این شخصیت عزیز به جا نهاده بود که تا آخر عمر با برکتش وی را استوار میداشت. اینجانب فقدان اندوهبار این رفیق دیرین را به خاندان مکرّم حکیمی و بازماندگان بویژه برادر بزرگوار ایشان و نیز به همهی دوستان و علاقمندان آن مرحوم تسلیت عرض میکنم و رحمت و مغفرت الهی را برای وی مسألت مینمایم.
سیّدعلی خامنهای
۱ شهریور ۱۴۰۰
با تأسف و تأثر خبر درگذشت عالم و متفکّر برجسته جناب آقای محمدرضا حکیمی قدّساللهنفسه را دریافت کردم. ایشان دانشمندی جامع، و ادیبی چیرهدست، و اندیشهورزی نوآور، و اسلامشناسی عدالتخواه بودند. ایشان عمر را فارغ از آرایهها و پیرایههای مادی، در خدمت معارف والای قرآن و سنّت گذرانده و آثاری ارزشمند از خود به جا نهادند. بهرهگیری از محضر پر فیض و نفس گرمِ استادان معرفت و معنویت در مشهد مقدس، ذخیرهئی از توکل و تعبّد و غنای نفس در دل و جان این شخصیت عزیز به جا نهاده بود که تا آخر عمر با برکتش وی را استوار میداشت. اینجانب فقدان اندوهبار این رفیق دیرین را به خاندان مکرّم حکیمی و بازماندگان بویژه برادر بزرگوار ایشان و نیز به همهی دوستان و علاقمندان آن مرحوم تسلیت عرض میکنم و رحمت و مغفرت الهی را برای وی مسألت مینمایم.
سیّدعلی خامنهای
۱ شهریور ۱۴۰۰
انالله و انا الیه راجعون
إذا ماتَ المؤمن الفقیه ثلُمَ فی ألإسلام ثُلمة لا یَسُدّها شَیء
رحلت عالم وارسته و استاد بزرگوار، جناب آقای محمدرضا حکیمی موجب تاثر و اندوه فراوان گردید.
این اندیشمند گرانقدر و متفکر فرزانه که از مدافعان و حامیان نهضت حضرت امام خمینی (ره) بودند، با سلامت نفس و بینش عمیق دینی، تمام عمر شریف خود را وقف تبیین معارف و فرهنگ اسلامی و ترویج مکتب نجات بخش اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) کرد و با تالیف آثار ارزشمند متعددی از جمله دائرة المعارف ماندگار الحیاة، گنجینهای پر بار و درخشان از خود به یادگار گذاشت.
کیمیای عدالت و بحث و فحص درباره ابعاد آن، دغدغه همیشگی آن مرحوم بود و خود نیز با حرکت بر سبیل ساده زیستی و بی توجهی به زخارف دنیوی، الگویی عملی برای همه دوستداران این مفاهیم ارزشمند، رقم زد.
اینجانب این ضایعه تاسف بار را به عموم شاگردان و ارادتمندان ایشان بویژه مردم عزیز مشهد مقدس و همچنین به خاندان مکرم حکیمی و برادر بزرگوار ایشان تسلیت گفته و از درگاه خداوند متعال برای آن مرحوم علو درجات و حشر با اولیای الهی و برای بازماندگان صبر و اجر مسألت دارم.
سید ابراهیم رئیسی
رئیس جمهوری اسلامی ایران
إذا ماتَ المؤمن الفقیه ثلُمَ فی ألإسلام ثُلمة لا یَسُدّها شَیء
رحلت عالم وارسته و استاد بزرگوار، جناب آقای محمدرضا حکیمی موجب تاثر و اندوه فراوان گردید.
این اندیشمند گرانقدر و متفکر فرزانه که از مدافعان و حامیان نهضت حضرت امام خمینی (ره) بودند، با سلامت نفس و بینش عمیق دینی، تمام عمر شریف خود را وقف تبیین معارف و فرهنگ اسلامی و ترویج مکتب نجات بخش اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) کرد و با تالیف آثار ارزشمند متعددی از جمله دائرة المعارف ماندگار الحیاة، گنجینهای پر بار و درخشان از خود به یادگار گذاشت.
کیمیای عدالت و بحث و فحص درباره ابعاد آن، دغدغه همیشگی آن مرحوم بود و خود نیز با حرکت بر سبیل ساده زیستی و بی توجهی به زخارف دنیوی، الگویی عملی برای همه دوستداران این مفاهیم ارزشمند، رقم زد.
اینجانب این ضایعه تاسف بار را به عموم شاگردان و ارادتمندان ایشان بویژه مردم عزیز مشهد مقدس و همچنین به خاندان مکرم حکیمی و برادر بزرگوار ایشان تسلیت گفته و از درگاه خداوند متعال برای آن مرحوم علو درجات و حشر با اولیای الهی و برای بازماندگان صبر و اجر مسألت دارم.
سید ابراهیم رئیسی
رئیس جمهوری اسلامی ایران
بسم الله الرحمن الرحیم
إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِی الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا یَسُدُّهَا شَیْءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ
درگذشت عالم ربانی حضرت علامه محمدرضا حکیمی، مجتهد متأله، دانشمند اسلامپژوه و صاحب اثر شریف الحیاة موجب تأسف و تأثر عمیق شد.
آن مرحوم سراسر عمر خود را یکسره وقف ترویج معارف اسلامی نمود و با سلوک زاهدانه خود مروج سیرۀ علمی و عملی ائمه هداة علیهم السلام در میان جانهای جویای حقیقت به خصوص جوانان بود.
ایشان با تالیف آثار گرانبهایی از جمله کتاب خورشید مغرب نقش برجستهای در ترویج فهمی عالمانه و انقلابی از اسلام در مقاطع تاریخی مهم ایفا کرد و با تدوین دائرة المعارف سترگ و عظیمالشأن الحیاة نقشی کمنظیر در مرزبانی از معارف حقه اهل بیت علیهم السلام بر عهده گرفت.
علامه حکیمی که همۀ عمر را با آزادگی و پرهیزگاری گذراند و ندای عدالتطلبی عاقلانه اسلامی را به گوش مردم رساند، امروز در پناه رحمت و مغفرت الهی آرام گرفته است و آثار ایشان باقیات صالحات ارزشمندی برای آن مرحوم است؛ عموم جوانان و نوجوانان میتوانند با بهرهگیری از آن دریای معرفت، آموزههای متعالی اسلامی را به احسن وجوه بیاموزند و سرلوحۀ زندگی خویش قرار دهند.
اینجانب درگذشت مرحوم علامه حکیمی را به عموم مردم ایران، حقجویان و حقیقتطلبان، شاگردان آن مرحوم و بیت معزز، مکرم و عالمپرور حکیمی تسلیت و تعزیت عرض میکنم و از خداوند متعال برای آن مرحوم رحمت و مغفرت و برای بازماندگان صبر و اجر مسئلت میکنم.
محمدباقر قالیباف
رئیس مجلس شورای اسلامی
إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِی الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا یَسُدُّهَا شَیْءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ
درگذشت عالم ربانی حضرت علامه محمدرضا حکیمی، مجتهد متأله، دانشمند اسلامپژوه و صاحب اثر شریف الحیاة موجب تأسف و تأثر عمیق شد.
آن مرحوم سراسر عمر خود را یکسره وقف ترویج معارف اسلامی نمود و با سلوک زاهدانه خود مروج سیرۀ علمی و عملی ائمه هداة علیهم السلام در میان جانهای جویای حقیقت به خصوص جوانان بود.
ایشان با تالیف آثار گرانبهایی از جمله کتاب خورشید مغرب نقش برجستهای در ترویج فهمی عالمانه و انقلابی از اسلام در مقاطع تاریخی مهم ایفا کرد و با تدوین دائرة المعارف سترگ و عظیمالشأن الحیاة نقشی کمنظیر در مرزبانی از معارف حقه اهل بیت علیهم السلام بر عهده گرفت.
علامه حکیمی که همۀ عمر را با آزادگی و پرهیزگاری گذراند و ندای عدالتطلبی عاقلانه اسلامی را به گوش مردم رساند، امروز در پناه رحمت و مغفرت الهی آرام گرفته است و آثار ایشان باقیات صالحات ارزشمندی برای آن مرحوم است؛ عموم جوانان و نوجوانان میتوانند با بهرهگیری از آن دریای معرفت، آموزههای متعالی اسلامی را به احسن وجوه بیاموزند و سرلوحۀ زندگی خویش قرار دهند.
اینجانب درگذشت مرحوم علامه حکیمی را به عموم مردم ایران، حقجویان و حقیقتطلبان، شاگردان آن مرحوم و بیت معزز، مکرم و عالمپرور حکیمی تسلیت و تعزیت عرض میکنم و از خداوند متعال برای آن مرحوم رحمت و مغفرت و برای بازماندگان صبر و اجر مسئلت میکنم.
محمدباقر قالیباف
رئیس مجلس شورای اسلامی