ابوالوفا محمد بوزجانی
اطلاعات شناسنامه ای
تاریخ تولد: ۳۱۹/۰۳/۲۰
تاریخ وفات: ۳۷۷/۰۴/۱۰
محل وفات: بغداد، عراق
محل دفن:
دلیل شهرت
دانشمند/عالم
ریاضیدان و منجمعلت وفات
نامعلوم
توضیحات و جزئیات بیشتر
ابوالوفا محمّد بوزجانی' (نام کامل: ابوالوفا محمد بن محمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس) (۳۲۸–۳۸۸ هجری قمری) ریاضیدان و منجم بزرگ ایرانی است در دوران طلایی اسلام بودهاست. وی در تاریخ ۲۰ خرداد ۳۱۹ هجری شمسی در بوژگان از توابع ولایت جام، ربع نیشابور به دنیا آمد. او تحصیلات ریاضی خود را نزد خانواده آموخت و به نیشابور رفت. سپس در سال ۳۴۸ به عراق که در آن زمان پایتخت خلافت شرقی بود، سفر کرد و تا پایان عمرش در آنجا زندگی کرد. در عراق به صورت آخرین نمایندهٔ برجستهٔ مکتب ریاضی-نجومی درآمد و به تألیف کتابهای مهم خود پرداخت و با همکارانش در رصدخانهٔ بغداد به رصد مشغول شد.
او روشهای محاسبهای را که بازرگانان، کارمندان دوایر مالیه و مساحان زمین در شرق اسلامی در کارهای روزمرهٔ خود بکار میبردند، به نحوه منظم مدون ساخت و همچنین روشهای متداول را اصلاح کرد و بعضی از روشهای ناصحیح را نیز مورد انتقاد قرار داد. به عنوان مثال، پس از بیان آنکه مساحان، مساحت هر نوع چهار ضلعی را با ضرب کردن نصف مجموع اضلاع مقابل در یکدیگر بدست میآورند، خاطرنشان میسازد که این نیز اشتباهی آشکار و غلطی مسلم است.
از کتاب بوزجانی چنین بر میآید که دستگاه موضعی عددنویسی دهدهی هندی با استفاده از ارقام در میان مردم و تجار سرزمینهای خلافت شرقی تا مدتهای طولانی مورد استفاده نبودهاست. او با توجه به عادت و عرف خوانندگانی که کتاب برای آنها نوشته شده، از استفاده از ارقام کاملاً پرهیز کردهاست و همهٔ اعداد و محاسبات را، که گاهی بسیار پیچیدهاست، تنها با واژگان بیان کردهاست.
یکی از کتابهای علمی بوزجانی کتاب « فیما یحتاج الیه الصانع من الاعمال الهندسه » است، که بعد از سال ۳۷۹ نوشته شدهاست. بسیاری از روشهای ساختن اشکال دوبعدی و سهبعدی که بوزجانی عرضه کرده، اقتباس است از آنچه در آثار اقلیدس، ارشمیدس، هرون اسکندری، تئودوسیوس و پاپوس آمده بودهاست، اما بعضی از مثالها ابتکاری است. در این اثر بوزجانی، مسائلی نیز راجع به تقسیم یک شکل به اجزایی که شرایط معینی را واجد باشند، آمدهاست.
اثر نجومی بزرگ بوزجانی «المجسطی» یا «الکامل» بسیار دنبالهروی مجسطی بطلمیوس است. ممکن است این اثر که فقط بخشی از آن بجای ماندهاست، دقیقاً همان «زیجالواضع» او یا جزئی از آن باشد که بر رصدهای خود و همکارانش مبتنی است. بنظر نمیاید که زیج باقیمانده باشد.
قبل از بوزجانی، در مثلثات کروی، تنها وسیلهٔ حل مثلثها قضیهٔ منلائوس راجع به چهارضلعی کامل بود که در کتب اسلامی به قاعدهٔ مقادیر ششگانه موسوم است. کاربرد این قضیه در حالتهای مختلف بسیار دست و پاگیر است. بوزجانی با غنیتر ساختن ابزار مثلثات کروی، حل مسائل آنها را راحتتر کرد. وی قضیهٔ تانژانتها را در حل مثلث قائمالزاویهٔ کروی بکار بست و تقدم در اثبات را بیرونی به وی نسبت دادهاست. یکی از اولین اثباتهای قضیهٔ کلی سینوسها برای حل مثلثهای غیر قائم الزاویه، توسط بوزجانی ابداع گردید.
کارهای وی در زمینه هندسه کروی با کاربرد در نجوم کروی شگرف بودهاست.
او روشهای محاسبهای را که بازرگانان، کارمندان دوایر مالیه و مساحان زمین در شرق اسلامی در کارهای روزمرهٔ خود بکار میبردند، به نحوه منظم مدون ساخت و همچنین روشهای متداول را اصلاح کرد و بعضی از روشهای ناصحیح را نیز مورد انتقاد قرار داد. به عنوان مثال، پس از بیان آنکه مساحان، مساحت هر نوع چهار ضلعی را با ضرب کردن نصف مجموع اضلاع مقابل در یکدیگر بدست میآورند، خاطرنشان میسازد که این نیز اشتباهی آشکار و غلطی مسلم است.
از کتاب بوزجانی چنین بر میآید که دستگاه موضعی عددنویسی دهدهی هندی با استفاده از ارقام در میان مردم و تجار سرزمینهای خلافت شرقی تا مدتهای طولانی مورد استفاده نبودهاست. او با توجه به عادت و عرف خوانندگانی که کتاب برای آنها نوشته شده، از استفاده از ارقام کاملاً پرهیز کردهاست و همهٔ اعداد و محاسبات را، که گاهی بسیار پیچیدهاست، تنها با واژگان بیان کردهاست.
یکی از کتابهای علمی بوزجانی کتاب « فیما یحتاج الیه الصانع من الاعمال الهندسه » است، که بعد از سال ۳۷۹ نوشته شدهاست. بسیاری از روشهای ساختن اشکال دوبعدی و سهبعدی که بوزجانی عرضه کرده، اقتباس است از آنچه در آثار اقلیدس، ارشمیدس، هرون اسکندری، تئودوسیوس و پاپوس آمده بودهاست، اما بعضی از مثالها ابتکاری است. در این اثر بوزجانی، مسائلی نیز راجع به تقسیم یک شکل به اجزایی که شرایط معینی را واجد باشند، آمدهاست.
اثر نجومی بزرگ بوزجانی «المجسطی» یا «الکامل» بسیار دنبالهروی مجسطی بطلمیوس است. ممکن است این اثر که فقط بخشی از آن بجای ماندهاست، دقیقاً همان «زیجالواضع» او یا جزئی از آن باشد که بر رصدهای خود و همکارانش مبتنی است. بنظر نمیاید که زیج باقیمانده باشد.
قبل از بوزجانی، در مثلثات کروی، تنها وسیلهٔ حل مثلثها قضیهٔ منلائوس راجع به چهارضلعی کامل بود که در کتب اسلامی به قاعدهٔ مقادیر ششگانه موسوم است. کاربرد این قضیه در حالتهای مختلف بسیار دست و پاگیر است. بوزجانی با غنیتر ساختن ابزار مثلثات کروی، حل مسائل آنها را راحتتر کرد. وی قضیهٔ تانژانتها را در حل مثلث قائمالزاویهٔ کروی بکار بست و تقدم در اثبات را بیرونی به وی نسبت دادهاست. یکی از اولین اثباتهای قضیهٔ کلی سینوسها برای حل مثلثهای غیر قائم الزاویه، توسط بوزجانی ابداع گردید.
کارهای وی در زمینه هندسه کروی با کاربرد در نجوم کروی شگرف بودهاست.